The tradition of sex workers : मानवी इतिहासातील सर्वात प्राचीन व्यवसायांपैकी एक म्हणून 'सेक्स वर्कर्स' (यौनकर्मी) यांच्या व्यवसायाची ओळख आहे. हा केवळ लैंगिक सेवा देण्यापुरता मर्यादित नसून, त्यात सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक घटकांचा एक गुंतागुंतीचा इतिहास दडलेला आहे. सेक्स वर्कर्सच्या परंपरेचा आणि इतिहासाचा वेध घेतल्यास समाजातील त्यांच्या बदललेल्या स्थानावर आणि त्यांच्याभोवतीच्या दृष्टिकोनावर प्रकाश पडतो. हा लेख या प्राचीन व्यवसायाच्या उगमापासून ते आधुनिक काळातील त्यांच्या आव्हानांपर्यंतच्या प्रवासाचा आढावा घेतो.
प्राचीन संस्कृती आणि भारतातील गणिकांचे स्थान
सेक्स वर्कर्सचा इतिहास हा अनेक प्राचीन संस्कृतींमध्ये, जसे की मेसोपोटेमिया, ग्रीक आणि रोमन साम्राज्यात, आढळतो. भारतातही, या व्यवसायाला फार पूर्वीपासून एक विशिष्ट स्थान होते. वैदिक काळापासून 'गणिका' आणि 'नगरवधू' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या स्त्रिया समाजाचा अविभाज्य भाग होत्या. या स्त्रिया केवळ शारीरिक सेवाच नाही, तर कला, संगीत, नृत्य, साहित्य आणि शिक्षण यांमध्येही पारंगत असत. त्यांना अनेकदा उच्चशिक्षित आणि समाजातील प्रतिष्ठित व्यक्ती म्हणून पाहिले जाई, ज्यांना राजे, सरदार आणि श्रीमंत लोक आश्रय देत असत. कौटिल्याच्या 'अर्थशास्त्र'मध्ये गणिकांच्या जबाबदाऱ्या, अधिकार आणि त्यांच्यावरील नियमांचे सविस्तर वर्णन केले आहे, जे त्यांच्या तत्कालीन सामाजिक स्थितीवर प्रकाश टाकते. याशिवाय, 'देवदासी' प्रथेचाही उल्लेख महत्त्वाचा आहे, जिथे स्त्रिया मंदिरांना समर्पित केल्या जात, जरी कालांतराने या प्रथेचा गैरवापर होऊन त्यांचे शोषण सुरू झाले.
मध्ययुगीन ते आधुनिक काळात बदललेले दृष्टिकोन
मध्ययुगीन काळात आणि त्यानंतर, विशेषतः वसाहतवादी राजवटीत, सेक्स वर्कर्सच्या सामाजिक स्थितीमध्ये मोठा बदल झाला. पूर्वीचा आदर आणि सामाजिक स्वीकारार्हता कमी होऊन त्यांना कलंकित आणि उपेक्षित गटात ढकलले गेले. ब्रिटिश राजवटीत अनेक कायदे लागू केले गेले, ज्यांनी या व्यवसायाला गुन्हेगारीच्या कक्षेत आणले, ज्यामुळे त्यांचे जीवन अधिक कठीण झाले. आधुनिक काळात, औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे अनेक स्त्रियांना गरिबी, विस्थापन आणि शोषणाचे बळी होऊन या व्यवसायात ढकलले गेले. आरोग्यसेवा, मानवाधिकार आणि सामाजिक स्वीकृतीचा अभाव यांसारख्या अनेक आव्हानांचा त्यांना आजही सामना करावा लागत आहे.
वर्तमान स्थिती आणि मानवाधिकार संघर्षाची गरज
आजही जगभरात सेक्स वर्कर्सच्या स्थितीबाबत वेगवेगळे दृष्टिकोन आहेत. काही देशांनी या व्यवसायाला कायदेशीर मान्यता दिली आहे, तर काही ठिकाणी तो पूर्णपणे बेकायदेशीर आहे. अनेक स्वयंसेवी संस्था आणि मानवाधिकार कार्यकर्ते सेक्स वर्कर्सना त्यांचे मूलभूत अधिकार मिळावेत, त्यांना सन्मानाने वागवले जावे आणि त्यांच्या आरोग्याची काळजी घेतली जावी यासाठी लढा देत आहेत. त्यांच्यावरील सामाजिक कलंक दूर करणे आणि त्यांना सुरक्षित कामाचे वातावरण उपलब्ध करून देणे, हे आजच्या समाजापुढील मोठे आव्हान आहे.
थोडक्यात, सेक्स वर्कर्सचा इतिहास हा मानवजातीच्या इतिहासाइतकाच जुना आणि गुंतागुंतीचा आहे. त्यांच्या सामाजिक स्थानापासून ते त्यांच्यावरील दृष्टिकोनापर्यंत अनेक बदल झाले आहेत. या इतिहासातून आपल्याला हे समजून घेण्यास मदत होते की, हा केवळ एक व्यवसाय नाही, तर सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिस्थितींचा एक आरसा आहे, ज्याकडे सहानुभूती आणि समजून घेण्याच्या दृष्टिकोनातून पाहणे आवश्यक आहे.
---